Benim [1] dünya görüşüm tevhidden ibarettir. El­bette bir inanç olarak tevhid, bütün müvahhidlerin it­tifak ettiği bir konudur; ama burada bir dünya görüşü olarak söz ediyorum tevhidden. Benim görüşüm ve tevhidi dünya görüşünden amacım, bütün dünyanın, dünya ve ahirete, fizik ve fizikötesine, madde ve manaya, ruh ve cisme ayrılarak değil, tek vahdet olarak algılan­masıdır. Yani tüm varlığın, tek bir küll, tek irade, akıl, duygu ve hedef taşıyan, diri ve şuurlu tek bir gövde ola­rak algılanmasını amaçlıyorum. Çokları inanmaktadır­lar tevhide, ama sadece bir dinî/felsefî görüş olarak; Al­lah birdir; birden çok değildir. Sadece bu kadar, fazlası yok. Ama ben tevhidi, bir dünya görüşü olarak anlıyo­rum ve İslam’ın onu bu kavramla söz konusu ettiğine inanıyorum. Aynı biçimde, şirke de aynı açıdan bakıyo­rum. Şu anlamda ki şirk de bir dünya görüşüdür; dünya­nın ayrılıklar, çelişkiler, uyumsuz kutuplar taşıyan, bir­birine uymayan devinimler, ayrı ayrı ve bağıntısız özler, eğilimler, hesaplar, ilkeler, hedefler ve iradelerle dolu düzensiz bir dizge olarak algılanmasıdır. Tevhid, dünya­yı bir imparatorluk olarak görür, şirkse bir feodalizm ola­rak.

Bu algılayış ile materyalizm ya da natüralizm ara­sındaki fark şudur;Ben dünyayı diri,iradeli,özbilinçli,ideal ve hedef sahibi bir varlık olarak kabul ediyorum.Dolayısıyla varlık,hayat,irade,duygu ve amaç taşıyan uyumlu bir düzenle diri bir varlıktır,tıpkı mutlak büyük bir insan gibi [dünyaya benzeyen ama eksik, küçük ve göreli insanın tersine].Yani irade, yaratıcılık ve hedef,sahibi bir insanı, mutlak derecesine değin tüm boyutla­rında örnek şeklinde genişletirsek dünyaya ulaşmış oluruz.İnsan ve Tanrı ilişkisi,fizik ve fizikötesi ilişkisi,Tanrı ve doğa ilişkisi -ki bu söyleyişleri kullanmaktan hoşlanmıyorum- aydınlığın yanan lamba ile ilişkisidir;insan bireyinin bilinciyle gövdesinin ilişkisidir.[2] Bilinç gövdeden ayrı değildir,bilinç gövdenin bir parçası değil­dir, gövdenin kendisi değildir.Gövdeye yabancı değildir ve aynı zamanda,bilinçsiz bir gövde kokuşmuş bir leştir. Böyle değil mi? Dolayısıyla ben,vahdet-i vücud [Pant­heisme]a,çokluk [politheisrne]a, teslis [trinite]e ve ikiciliğe [dualisme] değil,ancak tevhide inanırım.Tev­hid, dünyayla ilgili özel bir algılamadır.Tevhidi dünya görüşü, varlıkta külli bir birliği gösterir.Birbirinden ay­rı üç temel arasında birlik;Tanrı,doğa ve insan.[3] Çünkü kaynak birdir,hepsinin tek yönü vardır ve hepsi tek bir irade ve ruhla hareket ve hayat taşımaktadır.

Bu dünya görüşünde varlık iki itibarî yöne ayrıl­maktadır:

Gayb ve Şehadet;yani bugünkü söyleyişle duyumsanan ve duyumsanmayan ya da daha açık anla­mıyla,inceleme,bakma ve tecrübemizden [ve sonuçta bi­limden] uzak olan ve duyusal kavrayışımıza gizli olan şey ile ortada olan ve görülen şey. Bu ise bir tür ikicilik ya da ikilik değil, İnsana ve onun bilgiyle olan ilişkisine oranla göreli bir bölümlemedir. Dolayısıyla gayb ve şeha­det şeklinde yapılan bir bölümleme, gerçekte kozmolojik [evrenbilimsel] değil epistemolojik bir konudur. Bu,mantıklı bir bölümleme olup bilim de bunu benimsemek­le kalmaz, böyle bir bölümlemeyi kullanır.

Einstein, maddenin esas oluşuna, fizik dünyanın ilk ve temel taşı olarak inanan ve enerjiyi maddenin değiş­miş ve artık şekli sanan materyalistlere ve bunun tersi­ne, enerjiyi esas ezeli kaynak ve maddeyi de onun değiş­miş ve sıkıştırılmış şekli sanan erkeci [energetist]lere karşı şunu duyurmaktadır; Karanlık oda deneyi, madde ve enerjiden hiçbirinin varlık dünyasının temel özü ol­madığını göstermektedir. Hatta bu ikisi birbirlerine öyle dönüşürler ki bu dönüşüm, her ikisinin de tanınmaz ve görülmez bir özün birbiri ardınca gelen görünümleri ol­duğunu, bu özün, kimi zaman madde şeklinde, kimi za­man da enerji şeklinde görünüm kazandığını, kendini bu iki şekilde gösterdiğini ve fizik biliminin, o duyumsana­maz varlığın sadece bu iki görünümüyle ilgisi olabile­ceğini gösterdiğini ortaya koymaktadır.

Tevhidi dünya görüşünde doğa, yani şehadet âlemi, ayetler ve sünnetler dizgesinden ibarettir.‘Ayet’ kelimesinin seçimi, son derece derin ve şaşır­tıcı doğal olguları anlatmak içindir. Deniz, ağaç, gece, gündüz, yer, güneş, deprem, ölüm, hastalık, olay, yasa ve hatta insanın kendisi birer ayettir. Aynı zamanda ayet ve Allah, birbirinden ayrı ve uyumsuz iki temel, iki öz, iki dünya ve iki kutup değildir. Ayet, belirti ve işa­ret anlamındadır; tezahür demektir. Bu terimle eş an­lamlı fenomen terimi, sadece fizik biliminde değil, öteki bilimlerde de bugün, duyular dünyasındaki her şeyi ad­landırmada kullanılmaktadır; Fenomen, Farsçaya ‘pedide’ ya da ‘pedipar’[4] Arapçaya da ‘zahire’ şeklinde çevrilmiştir.

Görüngü ya da görüngübilim,[5] genel anlamda şu esasa dayanmaktadır; Mutlak, gerçek, gerçekliğin teme­li, dünyanın, doğanın ve maddenin esas özü, bizim asla ele geçiremeyeceğimiz şeylerdir. Var olan, duyumsanabi­len, bilimsel olarak tanıyabileceğimiz, deneyebileceği­miz ve araştırabileceğimiz şey, duyumsanamayan gaybî bir asıl gerçeğin dışsal ve duyumsanabilen görünüşleri, belirtileri ve görünümleridir. Öyleyse fizik, kimya, ruh­bilimi, dünya ve ruh gerçeğini sadece bu duyumsanabi­len görüngü ve belirtilerini inceleyip çözümlemekte ve sonuçta da tanıyabilmektedir. Bu durumda bilim, varlı­ğın belirtilerinden izlerinden ve görüngülerinden söz et­mektedir. Çünkü bizce duyumsanabilen doğa, bu belirti ve görüngülerin oluşturduğu dizgedir.

Bütün dinî, bilimsel ve felsefî kitaplar arasında, do­ğadaki şeyleri ve bütün gerçeklikleri ve devinimleri ‘ayet’ diye adlandıran sadece Kur’an’dır. Elbette İslam tasavvufunda ve ayrıca Doğu vahdet-i vücudunda maddi âlem, Tanrı’nın ya da gerçek varlığın kendisi olan mut lak gerçekliğin uçsuz bucaksız, şekilsiz ve renksiz okya­nusunun yüzeyinde oluşan dalgalar ve köpükler olarak kabul edilmektedir. Ya da idealizmde ve dinî, ahlakî fel­sefelerde, maddi doğayı Tanrı ve insana ters düşen aşağı­lık ve değersiz şeyler ve olaylardan oluşan bir dizge ola­rak algılamaktadırlar. Oysa Kur’an anlatımında ayetlere büyük bir bilimsel değer verilmekte, ayetler aldatmaca­ları ve gerçeği örten örtüler değil, tersine gerçeğin belirti­leri olarak algılanmakta olup onları görmemek ve bir ya­na atmamakla değil onlar üzerinde ciddi ve bilimsel ola­rak düşünmek ve onları tanımakla gerçeğe ulaşılabileceği belirtilmektedir.

Ayetleri, yani dünya görünümlerini bu tarzda algıla­manın eski irfanın değil yeni bilimin algılayışına daha yakın olduğunu görüyoruz. Sufiyane vahdet-i vücud değil, çözümlemeli bilimsel ve ‘tevhid-i vücud’dur bu. Tevhidde, çokluğun, çeşitliliğin ve çelişkinin ne varlıkta, ne tarihte, ne toplumda, hatta ne de insanın kendisinde kabul edilmesi olanaksızdır.

Tevhid budur; sonuçta tevhid, fiziğin fizik ötesiyle, insanın doğayla, insanın insanla, Tanrı’nın dünya ve in­sanla birliğini yorumlayıp açıklamakta ve hepsini uyum­lu, diri ve özbilinçli tek bir tümel kurumda betimlemek­tedir.[6]

Tevhidi altyapının dünyada çelişki ve ayrılığı kabul edemeyeceğini söylemiştim. Dolayısıyla varlığın çelişki­si, insan ve doğanın, ruh ve cismin, dünya ve ahiretin, madde ve mananın çelişkisi, aynı şekilde hukuksal, sı­nıfsal, toplumsal, siyasal ve ulusal çelişki, toprak kan ve soy sop çelişkisi, tevhidi dünya görüşünde bulunmayan nesnelerdir. Çünkü tevhid, varlığa birlik gözüyle bak­mak demektir.

Fizik ile fizikötesi, madde ile mana, bu dünya ile öte dünya, duyulan ile duyulmayan, ruh ile cisim, akıl ile iş­rak, bilim ile din, din bilimleri ile tabiî bilimler, halk için çalışma ile Allah için çalışma, siyaset ile din, mantık ile aşk, ekmek ile tapınma, takva ile yükümlülük, geçim ile yaratıcıya dönüş ve dünya ile ahiret çelişkisi, efendi ile raiyet, hâkim ile mahkûm, kara ile ak, aristokrat ile alt sınıf, ruhanî olan ile olmayan, Doğulu ile Batılı, mutlu ile mutsuz, aydınlık ile karanlık, iyilik özü ile kötülük özü, Yunanlı ile Berber, Arap ile Acem, İranlı olanla olmayan, sermayedar ile proleter, havas ile avam, âlim ile halktan kişi vs. arasındaki çelişkide olduğu gibi şirk dünya görü­şüyle, yani ikicilik [iki parça görmek], teslis [üç parça görmek] ve çok parça görmekle uyumludur, tek parça görmek demek olan tevhidle değil. Bu yüzden, şirk dün­ya görüşü, toplumsal, sosyal ve sınıfsal şirkin alt yapısı­nı oluşturmuştur hep. Yaratıcının çokluğu ise, yaratı­lanların çokluğunun açıklayıcısı, kutsayıcısı, ezeli ve ebedi olarak göstericisi olagelmiştir şirkte.[7] Tanrıların çelişkisi de insanların çelişkisini doğal ve tanrısal göstermiştir bu dünya görüşünde. Tevhid ise bütün şirk­leri olumsuzlamaktadır. Tevhidde zerrelerin tümü ve varlığın bütün devinim ve görünümleri uyum içerisinde yürümekte ve tek bir yöne doğru akıp gitmektedir. O yö­ne yönelmeyense yok olucudur.

İnsanın bütün toplumsal güçlere olan bağımlılığının olumsuzlanması ve insanın tüm boyutlarda kendine öz­gü bağıntısının bilinçle ve varlığa egemen olan iradeyle olması, tevhidi dünya görüşünün dayanağı, tüm yön ve amacı, inancı ve gereksinim duyduğu yan ile birlikte bir odak noktası olup dünyadaki tüm devinimler o tek mih­verin çevresinde dönmektedirler; bütün zerreler, bütün kâinat her noktanın merkeze kadarki ışığının eşit oldu­ğu bir dairede devinim içindedirler. Bu ise, varlığın manevi ve güçlü merkezidir; yani varlığın gövdesine ege­men olan salt irade, salt bilinç ve salt güçtür. Yer, insan, Kâbe, tavaf da toplam olarak dünyanın gerçek cisimleni­şi olup bu anlama gerçeklik bağışlamakta ve dünya görü­şünden gerçek bir görünüm sunmaktadır.

Tevhidi dünya görüşünde insan, sadece tek bir güç­ten korkar, sadece tek yargıcın önünde sorumludur, sa­dece bir tek kıbleye yönelir ve sadece tek bir ele ve odağa çevirir bakışını, hepsi bu. Bunun karşıt kavramıysa şu­dur; ondan başka her şey hiçtir, boştur; tüm farklı yöne­lişler ve uğraşlar, rengârenk korkular, tamahlar ve da­yanaklar anlamsızdır, yararsızdır, başıboşluk demektir.

Bu yüzden tevhid, bireye bağımsızlık ve yücelik ba­ğışlar. Sadece onun -ki varlığın hâkimidir- karşısında teslim olmak, insanı korku ve açgözlülüğün alçaltıcı bağları ve yalancı güçler karşısında başkaldırıya zorla­maktadır.[8]

NOTLAR

[1] Burada ve bütün başka yerlerde "ben" kelimesini kullanmam, başkalarının ağzından konuşmuş olmak istemediğimdendir. Tevhid şu anlamda, ümmetse şu anlamdadır; İslam bunu söy­lemek istiyor, Şiilik şunu; ya da toplum bu, sınıf şudur; ideoloji böyle, bilim şöyledir vs. dediğimde "İslam, şiilik, ideoloji ve sınıf budur deme; ben diyorum, bence böyle, diye konuş ki insan­lar bunun herkesin sözü değil, bizim sözümüz değil, senin sö­zün olduğunu bilsinler." diye karşı çıktılar. Dedim, pekala! Ondan sonra "ben" inanıyorum, "ben"im görüşümce, burada "ben"im kuramım vs. dedim. Baktım yine bağırmaya başlıyor­lar, neden hep "ben" diyorsun? diye. Şimdi nasıl konuşacağımı şaşırdım. Ne "ben"i kullanmam mümkündü, ne de kullanma­mam. Öyleyse konuşmamalıydım! Belki de amaçları budur?! Her ne olursa olsun bir anımsatmada bulunmam gerek: Her ne söylüyorsam ve her ne hakkında söylüyorsam, birincisi, kendi birikimlerimle elde ettiğim kişisel görüşümdür ve iyisiyle kö­tüsüyle benim malımdır. İkincisi "bu doğrudur; bundan baş­kaca yoktur" diye inanmıyorum kesinlikle. Üçüncüsü, sözlerim benim şu amma aittir, belki yarın düzeltir ya da değiştiririm. Dördüncüsü, "vız vız"lara kulağım borçlu olmadığı oranda gözüm, doğru eleştirisiyle kusurumu bana gösterecek bir görüş sahibi beklemektedir. Birinin hesaplı bir sözü varsa, onu sövgü ve ihanetle de karıştırmış olsa sonsuz teşekkürle karşıla­rım. Saf sövgünün, yalanın ve suçlamanın işbirliği ettiği şeyi dinlemem...

[2] Hz. Ali'nin sözü burada ne denli derin, güzel ve aynı zamanda da açıktır: "Allah, eşyanın dışındadır, ama yabancı değildir. Eşyanın içindedir, ama onunla özdeş değildir."

[3] Vahdetin burada özde ve mahiyetteki vahdet olmadığını belirt­meliyim. Bu felsefi ve kelamı sözler, zihninizi örselemesin! Hepsini atın dışarı. Çünkü inancıma göre felsefi konuların -bu tür felsefeden evla- çözüm yolu, hepsini çözmeden zihinden dı­şarı atmaktır. Amaç şudur: Bu üçü birbirlerine uzak, yabancı ve karşıt değildir, aralarında sınır yoktur. Tanrı'nın, tanrılara özgü dünyada metafizikte ve aşkın dünyada bulunduğu, doğa ve maddeninse alt dünya olduğu, öte yandan da insanın tanrı­sının ayrı, doğanın tanrısının ayrı olduğu, tanrının ayrı, dün­yanın ayrı ve insanın ayrı olduğu öteki felsefe ve dinlerin tersi­nedir durum.

[4] "Nemud" ya da "nemudar" kelimelerinin Farsçada fenomen ke­limesinin anlamını daha iyi karşıladığını ve fenomenoloji felse­fesine daha yakın olduğunu düşünüyorum.

[5] Husserl öğretisine bakınız.

[6] "Nur" ayeti, bu tasviri "dünya"ya ilişkin çizmektedir. Ayrıca Tanrı ve dünya arasındaki özel bağıntıyı bu tevhidi dünya gö­rüşünde ortaya koymaktadır. Varlığın tamamı, bir "yanan kandil"dir. Vahdet-i vücud ya da kesret-i vücud [varlığın bir­den çokluğu] değil, tevhid-i vücud deyişim bu anlamdadır.

[7] "Halik [Yaratıcı], şirk dinlerinde "rab" [Tanrı]dan ayrıdır. Kimi zaman tanrıların kendileri, büyük bir yaratıcının yaratığı ol­makla birlikte dünyanın ya da insanın ya da hayatın sulta sa­hibi olarak sayılıyorlardı; bir sınıfın ya da ulusun ve soyun özel mabudu olup beşeri şirki yoruma kavuşturuyorlardı.

[8] Daha fazla açıklama için bak. İslam-şinasi, Tevhid Esası, 13. Aşama; Camie sinasi’yi Şirk [Şirk Sosyolojisi], Tahran Edebi­yat ve İnsani Bilimler Fakültesinde verilen konferans; mi'ad-ı ibrahim [irşad'da ve Meşhed Universitesi'nde yapılan üç kon­ferans.]

[ Yazar: Dr. Ali Şeriati ]